Obrzęd Dziadów – zwyczaj ludowy Słowian

W artykule opowiemy o etymologii nazwy oraz wyjaśnimy, kiedy obchodzono te święta. Znajdziesz tu także informacje dotyczące przebiegu obrzędów Dziadów i porównanie go z tym przedstawionym w dziele Adama Mickiewicza. Sprawdź więcej!

Pochodzenie nazwy rytuału

Prawdopodobnie każdy słyszał o Dziadach, czyli pogańskim święcie zmarłych. Jednak czy wiesz, skąd pochodzi ta nazwa? W prasłowiańskim języku słowo „dědъ” oznaczało „ojca ojca” lub „ojca matki”, ale także „starca”, „przodka” oraz „starszą osobą zajmującą honorową pozycję w rodzie”. Miało ono także drugie, zupełnie inne znaczenie, czyli „ducha” lub „demona”. Właśnie dlatego wybrano je do stworzenia nazwy tych obrzędów.

Czy chrześcijanie kultywowali Dziady?

W czasach chrystianizacji silnie walczono z pogańskimi obrzędami. Stopniowo zakazywano praktykowania wielu z nich i jednocześnie próbowano dostosowywać je do religijnych zasad. W przypadku dziadów zarówno Kościół Prawosławny, jak i Katolicki dążył do zlikwidowania święta, starając się wprowadzać na ich miejsce praktyki oraz święta chrześcijańskie.

Zupełnie inną strategię chrystianizacji tego zwyczaju przyjął Kościół Unicki. Związek nakazał księżom wybieranie się z ludnością wiejską na obrzęd Dziadów. Zadaniem duchownym było odmówienie modlitw Zdrowaś Mario, Wieczny Odpoczynek oraz Anioł Pański podczas ludowych uroczystości. W części regionów księża odprawiali nawet specjalne procesje, w trakcie których świecono groby bliskich wiernych oraz zabierano pozostawione na nich pożywienie lub pieniądze.

Obrzęd Dziadów – daty świąt

Chociaż obecnie Święto Zmarłych obchodzi się jedynie raz w roku na jesieni, dla słowiańskich przodków utrzymanie kontaktu żywych z umarłymi było bardzo istotne. Wówczas obchodzono następujące obrzędy:

• Dziady wiosenne, które w zależności od faz księżyca zazwyczaj wypadały w okolicach 1 oraz 2 maja;
• Termin Dziadów jesiennych również zależał od fazy księżyca i najczęściej przypadał na noc z 31 października na 1 listopada. Wydarzenie to nazywano także nocą zaduszkową.

Przebieg obrzędów Dziadów

Jednym z celów obrzędu Dziadów było prawidłowe ugoszczenie dusz zmarłych przybywających z zaświatów na ziemię. Wówczas wierzono, że mają oni wpływ na życie tych, którzy pozostali. Właśnie dlatego starano się uzyskać ich przychylność oraz ułatwić im osiągnięcie spokoju po odejściu.

Najważniejszym elementem dbania o duchy było ich karmienie oraz pojenie podczas uczt. W zależności od regionu odbywały się one na cmentarzach, w kaplicach lub domach, w których za życia mieszkali zmarli. Na stołach pojawiał się przede wszystkim chleb, kasza, kutia, jajka, miód oraz wódka. Co ciekawe, spożywający odświętny posiłek domownicy zrzucali bądź ulewali te produkty bezpośrednio na grób zmarłych, podłogę lub stół, by duchy przodków mogły się nimi pożywić.

W niektórych regionach Polski decydowano się także na przygotowanie miejsca do wyczyszczenia się. Dusze mogły skorzystać ze specjalnie przygotowanych saun, ale to nie wszystko. Biesiadnicy często rozpalali także ogniska, przy których można było się ogrzać. Niektórzy uważają jednak, że ich funkcją było przede wszystkim wskazanie właściwej drogi wędrującym duszom, by te nie zabłądziły i szczęśliwie trafiły do swoich domów.

Mimo upływu rytuał przetrwał do dziś, choć w nieco zmienionej formie. Pozostałością tego zwyczaju jest palenie zniczy na grobach zmarłych członków rodziny praktykowane w przypadku większości odłamów chrześcijaństwa. Według nauk Kościoła Katolickiego powinno się to robić w Zaduszki, czyli 2 listopada, jednak z upływem czasu większość wiernych zaczęła obchodzić jedynie Uroczystości Wszystkich Świętych, podczas który modli się za dusze wszystkich zbawionych.

Na Podhalu korzystanie z ognia miało jeszcze jeden cel. Mieszkańcy uważali wówczas, że paleniska rozpalone na rozstajach dróg mogą uniemożliwić wyjście na świat demonom. Przyjmowało się, że wśród nich znajdują się przede wszystkim duchy samobójców, topielców oraz osób, które zmarły nagle. Co więcej, w miejscu zgonu tych ludzi każdy przechodzeń powinien zawsze rzucić gałązkę. Utworzony z nich stos podpalano każdego roku podczas obrzędu Dziadów, kiedy aktywność demonów była wzmożona.

Istotną rolę w trakcie obrzędów odgrywały osoby w kryzysie bezdomności, w wielu częściach Polski nazywane także dziadami. Chrześcijańscy wierni uważali, że żebracy są mediatorami między żyjącymi a duszami z zaświatów. Specjalnie przygotowywane chleby nazywane także powiałkami, były im podarowywane w trakcie świąt z dwóch powodów. Przede wszystkim miała to być ofiara za ich modlitwę w intencji zmarłych, ale uważano także, że w ten sposób można nakarmić duchy.

Duży nacisk kładziono na to, by nie robić niczego, co mogłoby odstraszyć dusz zmarłych przodków. Zabraniano między innymi głośnego zachowania przy stole, nagłego wstawania, wylewania na zewnątrz wody po myciu naczyń, palenia w piecu, przędzenia oraz tkania, a także sprzątania ze stołu po uczcie.

Obrzędy Dziadów w dziełach Adama Mickiewicza

Ludowy obrzęd wywodzący się z tradycji słowiańskiej był inspiracją Adama Mickiewicza w trakcie pisania II części „Dziadów”. Najważniejszym elementem historii jest wywoływanie dusz odbywające się w wiejskiej opuszczonej kaplicy. Zgromadzeniu przewodniczy guślarz, nazywany także koźlarzem bądź huslarem, który dzięki swoim przemowom może przywoływać zmarłych przebywających w czyśćcu. Te przybywają na ziemię, by posilić się przygotowanymi posiłkami oraz określić, czego potrzebują do osiągnięcia zbawienia.

Według literaturoznawców oraz etnologów autor połączył w swojej opowieści ludowe zwyczaje pochodzące z Ukrainy i Białorusi. Według historyków w czasach chrześcijańskich obrzędy odprawiano przede wszystkim w domach lub bezpośrednio na grobach swoich przodków.

Obrzędy Dziadów stanowiły istotny element kultury ludowej w Polsce. Chociaż zwyczaj ten nie przetrwał do dziś, warto mieć świadomość, że podczas chrześcijańskiej Uroczystości Wszystkich Świętych oraz Zaduszek, wykorzystuje się wiele elementów wywodzących się z niego.

Zobacz także:

• Zaduszki – co to za święto? Historia Dnia Zadusznego i Święta Zmarłych
• 1 listopada obchodzimy uroczystość Wszystkich Świętych
• Jak nie płakać na pogrzebie? Zrozum swoje emocje w czasie żałoby
• Żałoba po dziadku – ile trwa, jakie są etapy, jak się wtedy ubierać?
• Żałoba po teściu. Ile powinna trwać? Jak przeżywać żałobę po utracie kogoś bliskiego?
• Modlitwa za zmarłą mamę o odpuszczenie grzechów, miłosierdzie i spokój duszy